Cechy osobowości sprawiają, że mamy dyspozycje do pewnych zachowań, sposobów myślenia i odczuwania różnych emocji, które są indywidualną kwestią każdego, w zależności od wrodzonych predyspozycji, a także wychowania i środowiska.

Czym jest osobowość człowieka?

Osobowość definiowana jest jako – charakterystyczne zestawy zachowań, myślenia i pobudzenia emocjonalnego. Owe wzorce wynikają z czynników biologicznych i środowiskowych. Osobowość rozumiana jest jako struktura względnie stabilna w toku życia, bazując na naszych predyspozycjach genetycznych, strukturach społecznych i sytuacjach losowych względem naszego życia.

Co kształtuje osobowość człowieka?

Na kształtowanie się naszej osobowości wpływa kilka czynników min. Temperament, wychowanie i środowisko.

Temperament a osobowość

Temperament, o podłożu biologicznym jest wrodzony, są to indywidualne różnice niezależne od uczenia się, systemu wartości i postaw. Poprzez badanie temperamentu można określić czy dana osoba jest wybuchowa, ruchliwa i pobudzona czy zrównoważona i spokojna. Jest to podłoże naszych cech osobowości, niezależne od naszej woli. Temperament możemy jedynie niwelować, poprzez kontrolę naszego zachowania.

Wychowanie

Wychowanie to proces uczenia się dzieci, opierający się na przekazywanej wiedzy i sposobach zachowania od najmłodszych lat. Uczenie się odbywa się na wiele różnych sposobów np. poprzez kary i nagrody lub modelowanie, gdzie największy wpływ na sposób wychowania mają rodzice, opiekunowie od najmłodszych lat oraz starsze rodzeństwo.

Środowisko

Środowisko czyli wszystkie czynniki za zewnętrzne które nas otaczają. Największą rolę odgrywają poznawani rówieśnicy, środowisko szkolne oraz pozaszkolne, w którym obcujemy oraz problemy, które napotykamy na swojej drodze.

Wielka piątka cech osobowości

Najbardziej sprawdzoną i rzetelną teorią cech osobowości jest „Wielka piątka”, nazywana również pięcioczynnikowym modelem osobowości lub OCEAN – akronim od angielskich nazw skal ogólnych. Jego autorami są Paula Costra i Roberta McCrae. System ten obejmuje pięć głównych, szerokich cech oraz trzydziestu mniejszych, których natężenie możemy opisać na skali 1-10, aby uzyskać najbardziej szczegółową analizę czyjejś osobowości.

Pięć głównych cech to:

• Ugodowość [dystans/ bliskość do ludzi]
• Otwartość [dystans do doświadczeń/ otwartość na doswiadczenia]
• Sumienność [mała waga przywiązywana do obowiązków/ duża waga przywiązywana do obowiązków]
• Ekstrawersja [mała potrzeba stymulacji/ duża potrzeba stymulacji]
• Neurotyzm [odporność na trudności/ wrażliwość na trudności]

Ugodowość

Ugodowość to cecha odpowiedzialna za nasze nastawienie do świata społecznego. Ludzie ugodowi postrzegani są jako ciepli, chętni do współpracy, spokojni i pozytywnie nastawieni. Charakteryzuje ich ufność, altruizm i dobre serce. Często przystają na ustępstwa by nie wywoływać kłótni. Mniejsze nasilenie ugodowości charakteryzuje się u osób spornych, pewnych siebie i dbających o swoje interesy. Takie osoby są asertywne, nie poddają się presji społecznej i czerpią przyjemność z rywalizacji z innymi.

Otwartość

Otwartość charakteryzuje się uznaniem dla sztuki, emocji, przygody, wyobraźni, ciekawości i różnorodności przeżyć. Osoby o dużym nasileniu tej cechy są otwarci na ryzyko i doświadczenia, zarówno ze świata zewnętrznego i wewnętrznego. Są kreatywni, tolerancyjni i otwarci na emocje i świadomość swoich uczuć. Jednocześnie jak wspominają Costa i McCrae – autorzy modelu – osoby te są niekonwencjonalne i skłonne do kwestionowania autorytetów. Osoby przeciwległe, preferują to co znane i sprawdzone, nie szukają nowości i dobrze się czują w zadaniach powtarzalnych, cenią sobie tradycję i często są stałe w swoich poglądach.

Sumienność

Sumienność to tendencja do wykazywania samodyscypliny i wytrwałego dążenia do wyznaczonych celów i planów. Osoby te są sumienne, obowiązkowe, skrupulatne i zorganizowane. Zbyt duże nasilenie tej cechy, może wiązać się na skoncentrowanym działaniu, które może skutkować pracoholizmem. Osoby z drugiego bieguna tej skali są  spontaniczni, podejmują pochopne i szybkie działania, rzadko coś planują co skutkuje opinią osób roztrzepanych.

Ekstrawersja

Ekstrawersja, osoby z tą cecha potocznie nazywani ekstrtycy, są to osoby towarzyskie i rozmowne, skłonne do zabawy, mające silne potrzeby stymulacji. Chętni do zawierania nowych przyjaźni, lubiący być w towarzystwie innych osób i angażowania się w ciekawe aktywności. Takie osoby są postrzegane jako pełne energii, często stanowiące  duszę towarzystwa. Natomiast osoby nie przypadające za towarzystwem innych osób są nazwani introwertykami. Są to osoby wykazujące rezerwę w kontaktach społecznych, mają mniej energii i są mniej zaangażowani w świat społeczny. Nie potrzebują aż tak wielu stymulantów jak ekstrawertycy, są to osoby skupione na swoim świecie wewnętrznym.

Neurotyzm

Neurotyzm to tendencja do przeżywania emocji takich jak niepokój, gniew lub smutek. Osoby o dużym nasileniu tej cechy są podatne na stres, skłonne do analizowania i wrażliwi na trudności. Interpretują zwykłe sytuacje jako groźne i trudne, takim osobom ciężko jest powrócić do stanu emocjonalnej równowagi. Są często rozchwiane i nerwowe, jednak mają zdolność do dostrzegania nieprzewidzianych przez większość ludzi zdarzeń i konsekwencji. Osoby o mniejszym nasileniu tej cechy są postrzegane jako stabilne emocjonalnie i opanowane, radzą  sobie z różnego rodzaju stresorami i trudnymi emocjami. Często optymistycznie patrzą na świat, a do problemów podchodzą ze spokojem.

Co opisuje termin „Wielka Piątka”?

Psychologowie społeczni i osobowości aktualnie zgadzają się że zarówno ludzkie jak i sytuacje zmienne, są ważne i potrzebne aby móc określić i rozważyć ludzkie zachowanie. W latach osiemdziesiątych, Lewis Goldberg, zainicjował swój własny projekt leksykalny, biorąc pod uwagę panowanie pięciu czynników, następnie wymyślił termin „Wielka piątka” jako etykietę czynników.

Cechy te opisują pewne preferencje i wzorce, dzięki czemu są przydatne w lepszym rozumieniu danej osoby i skuteczniejszym przewidywaniu jej możliwych zachowań i problemów. Ważne jest, żeby zaznaczyć, że żadna z cech opisanych w modelu nie jest „dobra” ani „zła” bo każda z cech ma swoje zalety i wady.

Każdy z nas może mieć w różnych sytuacjach gorszy okres i chwilę słabości, jednak zbyt duża skala natężenia każdej z cech może wywołać zaburzenie osobowości, które będzie wpływać na to, jak osoba radzi sobie w życiu, utrzymywaniu relacje i w jaki sposób odczuwa emocje.

Istnieją różne testy psychometryczne, oparte na modelu Wielkiej Piątki. Są to min:

• PERSO.IN
• International Personality Item Pool {IPIP}
• NEO-PI-R {dostępny tylko dla psychologów}
• NEO-FFI {dostępny tylko dla psychologów}
• Ten Item Personality Inventory {TIPI}

Bibliografia 

• PERSO.in
• Strus W., Rowiński T., Cieciuch J., Kowalska-Dąbrowska M., Czuma I., Żechowski C., (2017) Patologiczna Wielka Piątka: próba zbudowania pomostu pomiędzy psychiatryczną klasyfikacją zaburzeń a cechowym modelem osobowości zdrowej, Roczniki Psychologiczne 2:429-450
• Cierpiałkowska, L. , Soroko, E. (red.), (2014) Zaburzenie osobowości. Problemy diagnozy klinicznej., Poznań: Wydawnictwo Naukowe PWN